KEMERLİ KİLİSE
‘Kemerli Kilise’ Mokisos’taki en iyi korunmuş kesme taş yapılardan biridir. 19. yüzyılda, Helvadere’de yaşayan Rumlar kiliseyi Baba, Oğul ve Kutsal Ruh Kilisesi ya da Aziz Georgios Kilisesi olarak biliyorlardı. Kilise o dönemde her yıl Paskalya bayramında ve Helvadere’deki Ortodoks Hıristiyanların geleneksel festivalinin yapıldığı gün olan 23 Nisan Aziz Georgios bayramında ibadet için kullanılıyordu.
Kilise serbest haç planlıdır, başka bir deyişle kilisenin naosu (kilisenin içindeki ana mekana verilen isim) dışarıdan bakıldığında da açıkça belirgin olan bir haç biçimindedir. Söz konusu haçın kollarının kesişme noktasındaki karenin üzerinde yükselen kubbenin çapı 5,28 metreydi. Kemerli Kilise’nin merkezi mekanı bu türdeki yapılarınkilere göre daha kısadır, narteksi (dış dehliz, son cemaat yeri) yoktur ve haçın kollarının uzunlukları eşit değildir. Haçın güney kolunun ölçüleri 3.90 x 5.20 m. ve buna dahil olan duvar kalınlığı 85–97 cm’dir. Apsis dışardan çokgen içerden at nalı biçimindedir ve merkezinden yarı çapı yaklaşık 2,6 m.’dir. Dışarıdan çokgen apsis duvarının merkezindeki üç kenarının her birinde yaklaşık 78 cm genişliğinde bir pencere açılmıştır. Kilisenin girişi haçın güney kolunun batı duvarındaki kapıdandır. Duvar örgüsünde düzgün kesilmiş dörtgen kırmızı gri tonda bazalt taş blokarı kullanılmıştır. Binanın iç ve dışındaki bu muntazam kesme taş yüzeylerin arasındaysa molozla karıştırılmış, bugün bir koç noktada görülebilen, bağlayıcı harç dolgu kullanılmıştır. Kilise duvar örgüsünden koparak düşmüş bir çok düzgün taş blok yerlerde dağılmış vaziyette göze çarpar. Kemerli Kilise farklı araştırmacılar tarafından mimari özellikleri ve yapım tekniği esasına dayalı olarak 6. yüzyılın sonu ve 7. yüzyılın başına tarihlendirilir.
Kapadokya bölgesinin genelinde ve Hasan Dağı serbest haç planlı kiliseler Erken ve Orta Bizans dönemleri (5.–6. ve 10.–11. yüzyıllar) boyunca görülür. Ancak Kemerli Kilise’nin planı ve yapım özellikeri bölgenin erken dönem yapılarıyla benzerlikler gösterir, ki bu yapıların tamamı 7. yüzyılın ilk yarısında Kapadokya bölgesini de etkileyen İslam Fetihlerinin başlangıcından önceki döneme tarihlenir. Akhisar yakınlarındaki Çanlı Kilise yerleşiminin kuzeyindeki bölgede bulunan haç planlı kilise Mokisos’taki Kemerli Kilise’yle çok yakın benzerlikler taşır. Hatta bazı uzmanlar, Akishar’daki kilisenin Mokisos’taki yapının küçük bir kopyası olduğunu iddia ederler.
Doğu Hıristiyan mimari geleneğinde serbest haç planlı kiliserin ortaya çıkması kilise yapılarının sembolik özelliklerine ve kutsallıklarına yapılan vurgu ihtiyacının gittikçe artması sonucu ortaya çıkmıştır. Daha kesin konuşmak gerekirse, mimaride haç plan kullanımı ya Bizans’ın o dönemdeki başkenti İstanbul’da bulunan Kutsal Havariler Kilisesi’nin etkisi ya da Hıristiyan inancında ölümden sonraki yaşamı temsil eden kutsal haç formuna sembolik bir göndermedir. Yine de bazı araştırmacılar Hıristiyan ayinindeki bazı uygulamalardaki değişikliklerin yeni mimari formları ortaya çıkardığına savunurlar. Örneğin Kemerli Kilise ve benzeri serbest haç planlı yapılarda haçın kollarının, Hıristiyan ayininde dini müzik ve koronun gittikçe artan önemi sonucu oluşturulduğunu çünkü kilise içinde koronun ilahiler söylebilmesi için tasarlanmış yeni bir mekana ihtiyaç duyulduğunu öne sürerler.
Kilisenin güneybatısındaki girişin önünde, toprak seviyesinin altında tonozlu geniş bir sarnıcın bulunduğu bir avlu yer alır. Avlunun doğusunda, bir çok tonozlu mekandan oluşan bina kiliseye ya da manastıra mensup rahiplerin ya da keşişlerin konutu olabilir. Kilisenin hemen batısında, at nalı şeklinde bir tonozla örtülü anıtsal mezar, kiliseyle aynı döneme yani 6. yüzyıla ait olmalıdır.